بازیافت یعنی گام نهادن در مسیر اقتصاد مقاومتی

محیط زیست هدیه و موهبتی الهی است که حفظ و حراست از این موهبت خداوندی وظیفه تمامی انسان هاست. در حالیکه حفظ و نگهداری از محیط زیست یکی از مهمترین چالش های انسان با طبیعت در عصر کنونی است، آلودگی و تخریب آن نه تنها زندگی انسان ها بلکه زندگی بسیاری از موجودات را نیز تهدید می کند. افزایش فعالیت های تولیدی و اقتصادی، افزایش جمعیت همراه با تغییر فرهنگ جوامع و افزایش مصرف گرایی، افزایش تولید زباله در سراسر دنیا را به همراه دارد، که انباشت حجم عظیمی از آن سبب بروز انواع آسیب های انسانی و زیست محیطی می گردد. انباشت انبوه زباله در محیط زیست و تولید شیرابه ناشی از آن علاوه بر اینکه آلودگی آبهای زیر زمینی را در پی دارد، سبب تولید گازهای گلخانه ای و در نتیجه آلودگی هوا می شود. "جدا سازی زباله در مبدا " از جمله عملکرد های مثبتی است که سبب بازگشت مواد به چرخه تولید می شود. علیرغم صرف هزینه های زیاد برای تولید انواع مواد پلاستیکی، نایلونی و کاغذی، تمامی این مواد تنها با یک بار استفاده از چرخه مصرف خارج می شوند و به زباله تبدیل می گردند. تغییر اکوسیستم های طبیعی و بروز انواع بیماریهای مختلف از اهم آسیب های انباشت زباله در طبیعت است و مدیریت پسماند زباله بهترین روش برای پیشگیری از تخریب محیط زیست و تهدید سلامت انسان می باشد. در حالیکه زباله ها فاقد ارزش اقتصادی هستند ولی از بازیافت زباله می توان به عنوان منبع تولید درآمد و اشتغال بهره گرفت که جزو مزایای بازیافت محسوب می شود و به همین دلیل به زباله ها عنوان " طلای کثیف " داده شده است.

جمع آوری زباله ها و از بین بردن آنها با صرف هزینه های زیادی همراه است که با کاهش تولید زباله توسط مردم و تفکیک آن در مبدا و ارسال به مکان های بازیافت زباله می توان از صرفه جویی ناشی از این محل برای اشتغال زایی بهره برد. احداث و راه اندازی ساز و کار بازیافت زباله زمینه های جدیدی برای اشتغال در جامعه ایجاد می کند که این اشتغال در زمینه جمع آوری، بازیافت و تولید مواد جدید خواهد بود. بازیافت زباله در شهر های مختلف ایران علاوه بر اشتغالزایی می تواند کمک شایانی در جهت پیشبرد اقتصاد مقاومتی باشد چرا که با قدم نهادن در مسیر بازیافت می توان بسیاری از مواد را به چرخه تولید بازگرداند و برای تولیدات جدید از آنها بهره گرفت. بازیافت زباله ضمن کاهش آلودگی های زیست محیطی و انسانی، از بروز بسیاری از بیماری ها نیز پیشگیری می کند، بیماری هایی که اغلب هزینه هایی را برای بازگرداندن سلامت به دولت و مردم تحمیل می کند. سازمان بازیافت با احداث مکان های مخصوص می تواند بسیاری از مواد قابل بازیافت را به چرخه تولید بازگرداند اما در صورتی که به دلیل کمبود بودجه امکان احداث ساز و کار لازم را نداشته باشد، می تواند با جذب سرمایه گذار به این مهم دست یابد. نخستین گام برای فرهنگ سازی تفکیک زباله جانمایی سطل های زباله با رنگ های متمایز در مکان های مختلف است تا به راحتی برای عموم مردم در دسترس باشد و بتوانند طبق نام و رنگ این سطل ها، زباله های خود را به صورت تفکیک شده در آن قرار دهند.

فرهنگ سازی در میان مردم برای گام نهادن در مسیر اقتصاد مقاومتی به وسیله طلای کثیف و بازگرداندن زباله ها به چرخه تولید با توجه به وضعیت کنونی کشور امری ضروری است. آموزش در مدارس، رسانه ها و تولید فیلم و نشریه یکی از اقدام های اساسی برای فرهنگ سازی تفکیک زباله توسط اقشار مختلف مردم است و البته با تشویق مردم و حتی خرید زباله های تفکیک شده می توان سریعتر از زمان تعیین شده به فرهنگ سازی در این زمینه دست یافت. یکی از راه های کم هزینه تر قرار دادن نایلون های رایگان در اختیار تمام خانواده هاست که بتوانند مواد قابل بازیافت را در آن جمع آوری کنند و بخش خصوصی و یا سازمان بازیافت اقدام به خرید زباله ها نماید و آنها را برای برگشت به چرخه تولید در اختیار مکانهای ویژه بازیافت قرار دهند. البته راه های بی شماری برای کمک به محیط زیست و همچنین حفظ سلامت انسان ها در این زمینه وجود دارد که ارائه راهکارهای جدید و اقدام های لازم بر عهده نهاد های ذیربط می باشد.

منبع:  تیروژ

بازیافت مواد و سلامت محیط زیست

بسیاری از مواد در طبیعت تجزیه می شوند و به خودی خود بازیافت می شوند این موارد در مورد موجودات زنده ای که می میرند و یا مواد فاسد شدنی پیش می آید. این مواد را مواد زیست فروپاش می گویند. برای مثال کود هایی که در باغات ریخته می شوند و نتیجه کپه کردن موادی مانند غذاهای فاسد شده، آشغال میوه ها، پوست تخم مرغ و دیگر زباله های تجزیه پذیر است که بطور طبیعی توسط حشرات و دیگر جانوران موذی خورده می شوند.متاسفانه مقادیر بالایی از زباله ها مانند: فلزات، کائوچو و پلاستیک نمی توانند خورده و تجزیه شوند و برای صدها سال تجزیه نشده در طبیعت باقی می مانند. حتی اگر این مواد قطعه قطعه و خورد هم شوند باز هم نمی توانند تجزیه شوند و به مرور اتمسفر، زمین و آب را آلوده می کنند.بعضی از این مواد می توانند بازیافت شوند. زباله هایی که قابل بازیافت نیستند در گودالهایی به نام محل دفن زباله مدفون می شوند. این زباله ها ابتدا تکه تکه و سپس له و خمیر مانند می شوند بنابراین با این کار زباله ها فضای کمتری را اشغال می کنند. اگر نتوانیم به روند بازیافت ادامه دهیم باید روز به روز بر تعداد این گودالها بیافزاییم.ضرورت بازیافت زمانى بیشتر مشخص مى شود که بدانیم برای تولید یک تن کاغذ جدید، باید 15 درخت تنومند راقطع کنیم. اگر از کاغذ باطله دوباره کاغذ تهیه کنیم در مصرف آب 90 درصد و انرژی 50 درصد سود برده و در کنترل آلودگى هوا 75 درصد موثر بوده ایم در ایران براى بازیافت کاغذ، اولین کارخانه در سال 1313 در کرج تاسیس شد 

بازیافت پلاستیک

در ساخت انواع ظروف و کیسه هاى پلاستیکى از انواع مواد پلیمرى استفاده مى شود. با توجه به قابلیت بازیابى اکثر پلیمرها، مى توان مواد پلاستیکى را پس از مصرف و دور انداختن مجدداً طى فرایند بازیافت مورد استفاده قرار داد. مسئله مهم و اساسى در این میان استفاده از مواد بازیافت شده در مصارف غذایى است. در واقع صحبت از آن دسته از مواد بازیافت شده اى است که براى بسته بندى و نگهدارى مواد غذایى غیرمجاز هستند در ساخت ظروف پلاستیکى مختلف، مواد پلیمرى متفاوتى به کار برده مى شود به عنوان مثال:

۱- ظروف نوشابه هاى گازدار از جنس پلى اتیلن تترافتالات (PET)

۲-شیشه های شیرخورى کودکان از جنس پلى کربنات ( PC ) به دلیل گران بودن پلى کربنات ها این نوع پلیمرها کمتر در بسته بندى مواد غذایى استفاده شده و بیشتر در ساخت شیشه هاى شیر کودکان به کار مى روند.

۳-ظروف بسته بندى لبنیات از جنس پلى اتیلن(PE) ، پلى پروپیلن(PP) و پلى استایرن(PS)

۴- ظروف یک بار مصرف از جنس PS وPP

۵- کیسه هاى پلاستیکى از جنس پلی اتیلن . این نوع کیسه ها به اشتباه تحت عنوان کیسه هاى نایلونى معروفند.

قابل ذکر است این مواد پلاستیکى مى توانند حاوى رنگ باشند که در آن صورت از رنگدانه پلاستیک (مستربچ) استفاده مى شود

نحوه ساخت کیسه هاى پلاستیکى

گرانول هاى پلى اتیلن را به شکل فیلم هاى نازک درآورده و پس از برش فیلم ها در ابعاد دلخواه به کیسه تبدیل مى کنند. و در صورت تولید کیسه هاى رنگى هنگام تبدیل گرانول پلى اتیلن به فیلم از رنگدانه پلاستیک یا مستربچ (به مقدار یک تا پنج درصد) استفاده مى کنند.

 نحوه ساخت ظروف یک بار مصرف

ابتدا مواد پلیمررا به صورت فیلم هایى با ضخامت مورد نظر تبدیل کرده و سپس با استفاده از قالب هایى خاص به اشکال مختلف تبدیل مى شوند.

بازیافت مواد

در فرایند بازیافت مواد پلاستیکى نوع پلیمرى که باید بازیافت شود مدنظر قرار مى گیرد.بدین ترتیب که هر نوع پلیمر جدا از انواع دیگر بازیافت مى شوند، در غیر این صورت فرایند بازیافت با اشکال روبه رو خواهد شد. به عنوان مثال: پلى اتیلن ها با هم، پلى پروپیلن ها با هم و پلى آمیدها با هم بازیافت مى شوند، چرا که هنگام فرایند بازیافت مواد پلاستیکى را خرد سپس ذوب کرده و مجدداً مورد استفاده قرار مى دهند بنابراین اگر ترکیبى از مواد پلاستیکى مختلف نظیر ظروف یک بار مصرف با انواع مختلف خرد و سپس ذوب شوند، با توجه به متفاوت بودن نقطه ذوب ترکیب ناهمگونى ایجاد مى شود. مسئله بعدى نداشتن رنگ در مواد پلاستیکى است که اهمیت بسزایى در فرایند بازیافت دارد. به دلیل اینکه پلیمرهاى رنگى داراى رنگ یکنواختى نیستند پس از بازیافت رنگ تیره پیدا مى کنند در نتیجه کارخانه هاى سازنده براى به دست آوردن یک رنگ ثابت از دوده استفاده کرده سپس مواد پلیمرى مذاب را به صورت فیلم درآورده و به کیسه پلاستیکى تبدیل مى کنند، که ما از آنها به صورت کیسه هاى زباله مشکى استفاده مى کنیم.گاهى به دلیل کاربرد ناصحیح دوده تماس دست با این کیسه ها باعث جذب ذرات دوده از راه دست مى شود. بنابراین در حال حاضر کارخانه هاى صنایع غذایى مجاز نیستند مواد بازیافتى را براى نگهدارى و بسته بندى مواد غذایى به کار ببرند. دلیل اصلى آن نیز عدم رعایت اصول بازیافت مواد پلاستیکى در ایران است. گفتنى است براى تولید کیسه هاى پلاستیکى شفاف از مواد اولیه بکر استفاده مى شود در حالى که اکثریت پلاستیک هاى مشکى موجود در بازار از مواد بازیافتى تهیه مى شود.

مناسب بودن پلاستیک ها در کاربردهاى غذایى

تمامى پلیمرها از بکر تا آنهایى که بازیافتى بوده و همچنین ظروف پلاستیکى حتماً باید قبل از استفاده در صنعت غذایى تحت آزمون Food grade قرار بگیرند( ای.سی.سی) . با انجام آزمون هایى که در اداره کل آزمایشگاه هاى کنترل غذا و دارو نیز قابل اجرا هستند میزان مهاجرت مواد سازنده پلیمرها به سمت مواد غذایى مشابه سنجیده مى شود. در واقع وزارت بهداشت مقاومت و میزان مهاجرت مواد سازنده پلیمرها را در حلال ها یا محلول هاى مشابه مواد غذایى مى سنجد..

بطرى هاى آب و نوشابه از جنس (پت) هستند این ظروف در صورتی که food grade باشند از نظر بهداشتى مشکل ایجاد نمى کنند. تنها مسئله وجود ماده استالدئید در این ظروف است که باعث تغییر طعم و بوى آب و مواد نوشیدنى مى شود البته میزان مهاجرت استالدئید در حدى نیست که خاصیت بیمارى زایى داشته باشد.

مشکل دست زدن به کیسه هاى زباله

پلاستیک هاى مشکى که در حال حاضر در بازار هستند هیچ کدام براى مصارف غذایى مناسب نیستند و مشخص نیست کجا و تحت چه شرایطى تولید شده اند. این مواد در اثر تماس با مواد غذایى آنها را آلوده کرده و عوارضى را براى انسان به دنبال خواهند داشت. گفتنى است اگر مواد پلاستیکى پس از بازیافت براساس پایه پلیمرى خود مشکل نداشته و به آزمون هاى Food grade پاسخ دهند براى نگهدارى و بسته بندى مواد غذایى مناسب خواهند بود.

پلاستیک هایی که بوی بنزین می دهند

 یکی از پژوهشگران دانشگاه صنعت نفت موفق به اجرای طرحی شده است که براساس آن 80درصد از پسماندهای موجود در زباله های شهری ، صنعتی و پزشکی طی فرآیندی به سوخت مایع (بنزین و گازوئیل ) تبدیل می شود و به این ترتیب نه تنها به کاربرد مفید ضایعات پلیمری ، بلکه به تامین خوراک راکتورها در صنایع پتروشیمی و نفت نیز کمک می شود.

کسانی که به پژوهش های انجام شده در عرصه های پتروشیمی و نفت علاقه مندند، می دانند که یکی از معضلات اساسی در این صنایع ، بحث کنترل و کاهش اثرات سو زیست محیطی است؛ هر چند طی یک دهه اخیر، موضوع پسماندهای پالایشی و فرآورده های سنگین هیدروکربنی به عنوان یکی از معضلات صنعت پالایشگاهی کشور مطرح بوده است.

بر این اساس تلاش محققان و نیروهای علمی صنعت نفت کشور نیز طی این مدت به تبدیل مواد سنگین هیدروکربنی به مواد سبک مانند بنزین و گازوئیل معطوف شده است.

به طور کلی دو روش اصلی برای حل مشکل زباله های پلاستیکی وجود دارد:

۱. بازیافت

۲. تولید پلاستیک های زیست تخریب پذیر

بازیافت به فرایندهایی گفته می شود که در آنها از زباله های پلاستیکی به نحوی استفاده می شود.

روش های بازیافت در سه دسته جای می گیرند:

۱- بازیافت انرژی

۲- بازیافت مکانیکی

۳- بازیافت شیمیایی

در بازیافت انرژی زباله به عنوان یک سوخت سوزانده می شود. باید توجه کرد که بازده انرژی (انرژی حاصل از سوختن واحد وزن سوخت) پلاستیک ها نسبت به سوخت های فسیلی مرسوم بیشتر است.بازیافت مکانیکی ، یعنی خرد کردن و استفاده یک محصول پلاستیکی در ساخت یک قطعه.  در این روش باید نکات زیادی رو در نظر گرفت. مثلا برای ساخت قطعات حساس تر سازمان های مربوطه مقدار مجاز پلاستیک بازیافتی در قطعه را تعیین می کنند. در بازیافت شیمیایی  پلاستیک به وسیله روش های شیمیایی به مواد دیگری (اغلب مواد اولیه یا میانی) تبدیل میشود. این روش نسبت به دو روش دیگه جدیدتر است ولی هنوز از نظر اقتصادی به صرفه نیست. اما بسیار مورد توجه هست. به عنوان مثال میشود به تهیه رزین پلی استر از بطری های نوشابه (از جنس پلی اتیلن ترفتالات یا PET ) اشاره کرد.اما در کنار بازیافت از چندین سال پیش تلاش هایی در جهت تولید پلاستیک های زیست تخریب پذیر شروع شده که الان به نتیجه هم رسیده است. این پلاستیک ها قابلیت بازگشت به طبیعت را طی زمانی قابل قبول دارند.

این پلاستیک ها هم در دو دسته کلی قرار می گیرند:

۱- پلاستیک های متداول حاوی مواد تخریب پذیر

۲- پلاستیک های تخریب پذیر ذاتی

پلاستیک های متداول حاوی مواد تخریب پذیر آمیزه هایی هستند که در آنها یک ماده تخریب پذیر(مانند نشاسته) به یک پلاستیک متداول (مثل پلی اتیلن) اضافه میشود و تخریب این ماده به افزایش سرعت تخریب پلاستیک کمک می کند. این مواد چند سالی هست که وارد بازار شده اند و با اون که کمک زیادی به کاهش زباله های پلاستیکی کرده اند، اما به دلیل این که اولا در انها از همان پلاستیک های متداول تخریب ناپذیر استفاده شده و دوما استفاده از مقدار زیادی مواد تخریب پذیر در پلاستیک ویژگی ها را تضعیف می کنه، موقعیت چندان محکمی ندارند.

پلاستیک های تخریب پذیر ذاتی موادی هستند که به دلیل ساختمان شیمیایی خاصشان به وسیله باکتری ها، آب یا آنزیم ها در طبیعت تخریب می شوند. مهم ترین پلاستیک از این نوع پلی(لاکتیک اسید) هست که از اسید لاکتیک تهیه میشود. پیش بینی میشود این پلاستیک، که خواص بسیار خوبی هم داره، در آینده رقیبی بسیار جدی برای پلاستیک های متداول امروزی به خصوص در صنعت بسته بندی باشد. مشکل بزرگ این مواد، گران بودنشان است که در حال حاضر تحقیقات برای توسعه یک روش ارزان برای تولیدشان ادامه دارد. جالب این که منابع اصلی تولید این پلاستیک طبیعی هستند و از محصولات نفتی برای ساخت آنها استفاده نمی شود.

پلاستیک های زیستی

اطرافمان انباشته از پلاستیک شده است. هر کاری که انجام می دهیم و هر محصولی را که مصرف می کنیم، از غذایی که می خوریم تا لوازم برقی به نحوی با پلاستیک سرو کار داشته و حداقل در بسته بندی آن از این مواد استفاده شده است. 

گرچه بسته بندی پلاستیکی با قیمتی نازل امکان حفاظت عالی از محصولات مختلف خصوصاً مواد غذایی را فراهم می کند ولی متاسفانه معضل بزرگ زیست محیطی حاصل از آن گریبانگیر بشریت شده است. اکثر پلاستیک های معمول در بازار از فرآورده های نفتی و ذغال سنگ تولید شده و غیر قابل بازگشت به محیط هستند و تجزیه آنها و برگشت به محیط چند هزار سال طول می کشد.

به منظور رفع این مشکل، محققان علوم زیستی در پی تولید پلاستیک های زیست تخریب پذیر از منابع تجدید شونده مثل ریزسازواره ها و گیاهان می باشند.واژه زیست تخریب پذیر یا Biodegradable به معنی موادی است که بسادگی توسط فعالیت موجودات زنده به زیر واحدهای سازنده خود تجزیه شده و بنابراین در محیط باقی نمانند.استانداردهای متعددی برای تعیین زیست تخریب پذیری یک محصول وجود دارد که عمدتاً به تجزیه 60 تا 90 درصد از محصول در مدت دو تا شش ماه محدود می گردد. این استاندارد در کشورهای مختلف متفاوت است.اما دلیل اصلی زیست تخریب پذیر نبودن پلاستیک های معمول، طویل بودن طول مولکول پلیمر و پیوند قوی بین مونومرهای آن بوده که تجزیه آن را توسط موجودات تجزیه کننده با مشکل مواجه می کند.در این بین تولید پلیمرهای زیستی جایگاه خاصی دارند. تولید اینگونه پلیمرها توسط طیف وسیعی از موجودات زنده مثل گیاهان، جانوران و باکتری ها صورت می گیرد. چون این مواد اساس طبیعی دارند، بنابراین توسط سایر موجودات نیز مورد مصرف قرار می گیرند و تجزیه کنندگان از جمله مهم ترین این موجودات زنده در موضوع مورد بحث ما می باشند.برای بهره برداری از این پلیمرها در صنعت دو موضوع باید مورد توجه قرار گیرد:

الف) دید محیط زیستی: این مواد باید سریعاً در محیط مورد تجزیه قرار گیرند، بافت خاک را بر هم نزنند و به راحتی با برنامه های مدیریت زباله و بازیافت مواد از محیط خارج شوند.

ب) دید صنعتی: این مواد باید خصوصیات مورد انتظار صنعت را از جمله دوام و کارایی را داشته باشند و از همه مهمتر، پس از برابری یا بهبود کیفیت نسبت به مواد معمول، قیمت تمام شده مناسبی داشته باشند.

نکته ای که نباید از نظر دور داشت این است که علی رغم قیمت بالاتر تولید پلاستیک های زیست تخریب پذیر، چه بسا قیمت واقعی آنها بسیار کمتر از پلاستیک های سنتی باشد؛ چرا که بهای تخریب محیط زیست و هزینه بازیافت پس از تولید هیچ گاه مورد محاسبه قرار نمی گیرد.تقریباً تمامی پلاستیک‌های معمول در بازار از محصولات پتروشیمی که غیر قابل برگشت به محیط می‌باشند، به دست می‌آیند. راه‌حل جایگزین برای این منظور، بهره‌برداری از باکتری های خاکزی است . باید منتظر بود تا سرانجام شاهد تولید اقتصادی این محصولات دوستدار محیط زیست در آینده‌ای نزدیک بود.

فرهنگ و زباله

چه باید کرد؟ وقتی که مسافرت می روی و هر جا را برای استراحت انتخاب می کنی با حجمی از زباله روبه رو هستی؟ کنار ساحل از لذت پابرهنه قدم زدن، محرومی وقتی که پای دوستت از برش شیشه شکسته لای ماسه ها، 5 تا بخیه خورده است؟ توی اتوبان شهر، ماشین کناری سطح آسفالت را با سطل زباله اشتباه گرفته و به تذکر تو پوزخندی می زند و محکوم به فضولی می شوی؟ چه باید کرد وقتی که نگاهت را سال هاست از جوی شهر می دزدی، اگر شانس داشته باشی و موشی آن میان نترساندت، پشت سدی از زباله، آب جمع شده و زباله های غوطه ور حالت را به هم می زند؟ حالاکه رسم شده در اعیاد مذهبی مردم به خیابان ها می آیند و شیرینی و شربت توزیع می کنند، چه باید کرد تا هزاران هزار لیوان و ظرف یک بار مصرف جلوی پایت نباشد؟به نظرم بهتر است کمی رودربایستی را کنار بگذاریم، مشکل دقیقا به خودمان برمی گردد. ما که همه جا به فرهنگ والای خودمان مفتخریم لحظه ریختن زباله کنار ساحل، جوی آب، رودخانه، دریا و حتی در کوچه و خیابان محل زندگیمان به تنها چیزی که فکر نمی کنیم همین فرهنگ است.

تکنیک‌های مختلفی در جهان برای تفکیک و جداسازی اجزای ترکیبی مواد زاید وجود دارد که در زیر به دو روش مهم این مقوله اشاره می‌شود:

 تفکیک از مبدا : روش جداسازی و تفکیک در مبدأ یکی از مهم‌ترین و کم‌هزینه‌ترین روش‌های جداسازی و تفکیک مواد زاید، محسوب می‌شود. در این روش، زایدات قابل بازیافت پس از جداسازی در منزل جهت ذخیره‌سازی به ظروف ویژه‌ای که بدین منظور در محیط‌های مسکونی نصب شده، منتقل و سپس توسط سرویس‌های ویژه و منظم از محل تولید به محل تبدیل حمل می‌شود. یکی از محسنات این روش عدم اختلاط و آلودگی مواد زاید قابل بازیافت با هم و در نتیجه عدم نیاز به ضدعفونی و شست‌وشوی دوباره و صرف هزینه‌های مازاد است.

تفکیک در مقصد: روش جداسازی و یا تفکیک در مقصد نیز یکی از روش‌های بازیافت و جداسازی مواد زاید به حساب می‌آید اما در این روش، زایدات قابل بازیافت پس از ورود به مراکز انتقال و یا دفع توسط روش سنتی یا با صرف نیروی انسانی یا توسط انواع سیستم‌های مکانیزه همانند سرند، آهن‌ربا، تونل باد و.... از داخل مواد تفکیک و جدا می‌شود. به‌طور کلی هر کارخانه بازیافت و تبدیل مواد زاید جامد از سه قسمت اساسی زیر تشکیل شده است: دریافت مواد، جداسازی آنها و بخش آماده‌سازی محصول و تولید.

   
 از ماست که بر ماست و این بار انگشت اتهام، سمت هیچ نهاد دولتی و غیردولتی نمی چرخد. توقع این که مسوولان در پی پاکسازی مدام محیط زیست و شهر و آبادی باشند، دور از منطق و انصاف است. جریمه ریختن غیرقانونی زباله به مکان های عمومی در شهری مانند تورنتوی کانادا 380 دلار است، یعنی دست کم بیش از نیمی از حقوق کارمندان و کارگران ایرانی. این جریمه دقیقا نشان دهنده اهمیت موضوع است. حالاتصور کنید همین جریمه در کشور ما قانون شود، بی شک تحملش را نداریم، اتفاقا تحمل زباله را هم نداریم اما خودمانیم هنوز یاد نگرفته ایم زباله هایمان را تو خیابان، کنار جاده و ... نریزیم.حالاچند سالی است که ریختن زباله از جرایم راهنمایی و رانندگی محسوب می شود. برابر ماده 206 قانون آیین نامه راهنمایی و رانندگی، ریختن هرگونه آشغال، زباله، مایعات، نخاله مصالح ساختمانی، شیء و آب دهان از درون خودرو به سطح معابر تخلف و ممنوع است؛ زیرا باعث انحراف وسایل نقلیه درحال حرکت از مسیر اصلی می شود و جریمه آن 15هزار تومان است. اما این قانون هم انگار چندان نتوانسته بازدارنده باشد. انبوه زباله های شهری و بین شهری گواه این مطلب است. پس می ماند کار فرهنگی که دست رسانه ها را می فشارد. البته مدارس، دانشگاه ها، برنامه های بازآموزی کارمندان و فضاهایی اینچنینی باید متولی خاصی در این حوزه پیدا کنند. فعلاکه شهر ما خانه ما نشده است.

طبیعت، بستر رشد و تعالی انسان

طبیعت و محیط زیست، موهبتی خداوندی است که از مجموعه موجودات، منابع و عوامل و شرایط هماهنگی که در اطراف هر موجود زنده وجود دارد و ادامه حیات به آن وابسته است به وجود می آید.آلودگی محیط زیست بر کیفیت و چرخه طبیعی اثر می گذارد و پی آمدهای زیان باری برای زندگی انسان، حیوان، گیاه و بناها دارد. در جهان امروز، مسئله آلودگی، یکی از مهم ترین و حادترین مشکل تمدن انسانی است و نقش انسان در آلودگی محیط زیست بسیار چشم گیر است. طبیعت، برای بقای نسل بشر آفریده شده است و پیوندی ناگسستی میان انسان و طبیعت وجود دارد.امام علی علیه السلام این پیوند و پیوستگی انسان با طبیعت پیرامون را به زیبایی بیان می کند:تقوا پیشه کنید در حق بندگان و شهرها، که شما مسئول هستید؛ حتی از سرزمین ها و چهارپایان. انسان هرگز اجازه ندارد خود را رها و لجام گسیخته و آزاد در بهره برداری از طبیعت بداند و حق ندارد با آلوده کردن و ویران ساختن طبیعت، به آسایش برسد.

طبیعت، بستر رشد و تعالی انسان

فرهنگ اسلامی، طبیعت را گهواره و زمینه ساز پرورش و کمال انسان می داند. ازاین رو، با هر کس که به این عامل، آسیب و زیان رساند و آن را برای رشد بشر ناامن سازد، مقابله می کند. نظام طبیعت، بر اساس حکمت آفریده شده و همه عناصر آن از ابر و باد و مه و خورشید و فلک درکارند تا آدمی در پرتو آنها از مادیت به معنویت برسد و دنیا و آخرت را به شایستگی در خود به کمال برساند.امام صادق علیه السلام به مُفَضَّل بن عمر می فرماید:اگر تو جهان آفرینش را با اندیشه و خردت درست ارزیابی کنی، آن را مانند ساختمانی می یابی که همه آنچه آفریده ها به آن نیازمند بوده اند، در آن پیش بینی شده است. آسمان، بسان سقفی است برافراشته؛ زمین بسان فرشی است گسترده؛ ستارگان، چراغ های چیده شده را مانند؛ گوهرها در دل این جهان ذخیره شده اند و همه چیز برای انسان آماده شده و آدمی مانند صاحب خانه ای، همه آنچه هست، در ملک اوست. گونه گونی گیاهان و حیوانات، برای برآوردن منافع و مصالح او تهیه شده است.پس باید از متاع های گوناگون آن در راه اطاعت خدا و رشد الهی بکوشیم و بهره ببریم.

حفظ طبیعت در جهان بینی اسلامی

یکی از صفات خداوند، حفیظ است و در جهان بینی اسلامی، کل هستی در حوزه حفاظت پروردگار قرار دارد. بر اساس آموزه های دینی، انسان مسلمان نیز باید خود را به این صفت بیاراید و خود را در هر مکان و موقعیتی نگه دارنده و پاسدار امانت ها و نعمت ها از جمله محیط زیست انسانی بداند. پیشگیری از نابودی و تلف شدن طبیعت نیز با رعایت امانت داری و حفاظت امکان پذیر است.پیامبر اسلام زمین را مادر انسان و امین خداوند می داند و می فرماید: «در نگه داری زمین بکوشید و به آن حرمت نهید که مادر شماست. هر کس بر روی آن کار نیک و یا بدی انجام دهد، گزارش خواهد کرد».داشتن چنین نگاهی به طبیعت که پیامبر آن را به پیروان خود می آموزد و نیز خود را فرزند و پرورش یافته دامن او دانستن، در بهره وری درست از آن، اثر فراوان دارد.در بینش دین اسلام، انسان پیوند ویژه ای با طبیعت دارد. انسان از زمین پدید آمده است و باید حرمت آن را نگه دارد، حفظ حرمت زمین به این است که آن را آباد سازند و از ویرانی در امان دارند. خداوند نیز در قرآن می فرماید: «او شما را از زمین پدید آورد و خواست که آبادانش دارید.» از نگاه قرآن، آبادانی زمین، وظیفه انسان است. خداوند با اینکه طبیعت را رام شده انسان می داند و اینکه می تواند هرگونه بهره برداری از آن بکند، به او هشدار می دهد که به بهانه استفاده از طبیعت، نباید آن را نابود سازد. باید به گونه ای از طبیعت بهره برد که جریان حیات و زندگی بخشی همچنان برای نسل های آینده فراهم باشد.

«آلوده کردن آب ها، از میان بردن پوشش های گیاهی، استفاده بی رویه از چوب جنگل ها، هدر دادن انرژی طبیعی و کوتاهی در بازسازی محیط زیست، در واقع، دور شدن از آموزه های ارزشمند انسانی و الهی است.»جنگل، از ثروت های طبیعی و از عناصر مهم حیات وحش هر زمینی به شمار می آید. با قطع درختان و نابودی جنگل ها، به پیشروی آب باران در زمین های صاف کمک و هموار و در نتیجه از ذخیره شدن آب در خاک جلوگیری می شود و به دنبال آن، فرسایش منابع طبیعی آغاز می گردد.عواملی همچون توجه نکردن به ارزش های زیست محیطی و تنوع زیستی، سامان ندادن به مراکز جمعیتی و مشاغل داخل و حاشیه جنگل ها، بهره برداری بی رویه و غیراستاندارد از درختان و منابع جنگلی و جاده سازی، در سرعت بخشی به تخریب وسیع این منابع ارزشمند بسیار مؤثرند. جنگل، هدیه خدایی و دوست لازم بشر به شمار می رود. هیچ یک از پدیده های طبیعت، به اندازه جنگل در زندگی سالم آدمیان نقش اساسی ندارد. انسان نخستین، تنها در پناه طبیعت توانست به حیات و تولید نسل خود ادامه دهد. آدمی در قبال نگه داری جنگل و نوع بهره وری از آن، مسئول است. بدیهی است که جنگل، فقط متعلق به یک نسل و زمان خاص نیست، بلکه یک سرمایه ملی و جهانی است. در گفتار دینی نیز بارها به اهمیت درخت و درخت کاری و حفظ و پرورش گیاهان اشاره شده است.پیامبر گرامی اسلام در حدیثی فرمود: «هرکه درختی بنشاند و ثمر دهد، خداوند به اندازه میوه های آن درخت به او پاداش می دهد».

نقش خاک در محیط زیست انسان

از انواع آلودگی های محیط زیست، آلودگی خاک است. خاک، از منابع مهم طبیعت و پالاینده و تصیفه کننده آن است. بدون خاک سالم، ادامه زندگی ممکن نیست؛ زیرا 95 درصد غذای انسان از زمین تأمین می شود. خداوند، زمین و آسمان و همه نعمت های آن را برای آدمی آفریده و طبیعت را رام و مطیع انسان ساخت تا بتواند هرگونه بهره را از آن ببرد.«همه عناصر طبیعت، از آنِ همه انسان ها و بلکه همه آفریده های خداوند است و هیچ کس حق نابودی و آلودگی آنها را ندارد. عواملی چون رشد شهرنشینی، ازدیاد زباله های شهری و جذب شدن برخی مواد شیمیایی در خاک، حفاری های معادن، چرای بی رویه دام ها، استفاده از سموم و آفت کش ها و مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی، به فرساش و آلودگی خاک و تخریب سطح زمین می انجامد. منابع محیط زیست، از مشترکاتند و همه حق دارند درست و منظم از آنها استفاده بکنند و کسی حق ندارد با آلوده کردن و استفاده نادرست آنها، زیست دیگران را به محیطی غیربهداشتی، دشوار و خطر آفرین تبدیل کند و همه در برابر این عناصر، مسئول هستند.»

دنیای امروز و محیط زیست بی روح

دنیای صنعتی امروز با تخریب جنگل ها و نابودی فضاهای سبز و پژمردگی و مرگ گل و گیاه روبه روست. پیشرفت بی رویه صنعت، همان گونه که صفا، یک دلی و پیوندهای استوار خانوادگی را از مردم صنعت زده گرفته و روانشان را رنجور و افسرده ساخته است، آخرین روزنه های امید را نیز که جنگل ها و دشت های خرم و مزرعه های سرسبز بود، تباه ساخت و انسان را در میان آهن های خشن، دیوارهای بتونی و دود و آلودگی های گوناگون صنعتی، بی کس و تنها رها کرد. اکنون انسان های بی شماری به سرگردانی، پریشان حالی و افسردگی دچار شده اند که نتیجه شوم و ناخواسته جهان صنعتی است و آرام آرام به فاجعه ای انسانی تبدیل می شود. گفتنی است که دانشمندان، آفات صنعتی را بیش از بلاهای طبیعی دانسته اند. بر این اساس، احیای دوباره محیط زیست و برگرداندن سرزندگی و شادابی زمین به آن، عامل مهمی در ایجاد روحیه نشاط و امید در انسان هاست.

نکات:

1. محیط زیست، در زندگی انسان ها نقشی حیاتی دارد. پاکیزگی آن، سبب نشاط و سرزندگی آدمیان و آلوده بودن آن، عامل افسردگی شان می شود. بنابراین، وظیفه همگان است که در همه حال بر حفظ آن بکوشند و از تخریب و آلودگی آن به شدت بپرهیزند.

2. اسلام برای حفظ و سلامت محیط زیست، دستورهای فراوانی داده است، همانند: درخت کاری و بیرون راندن زباله ها از منزل.
3. آن که در حفظ طبیعت و محیط زیست کوشاست، در واقع به صفتی خدایی آراسته شده است.

4. به فرموده پیامبر گرامی اسلام: «زمین را نوازش کنید و از آن برکت بگیرید؛ زیرا او مادر شماست، مادری که به فرزندانش مهربان است»

طبیعت، صفحه شناخت خدا

ما زاده طبیعتیم؛ از آب و خاکیم و همه وجودمان با عناصر طبیعت آمیخته است. طبیعت، مادر مهربان ما و آغوش گرم او سبب شادابی و نشاط ماست. هر چه بیشتر از این دامان پر مهر فاصله بگیریم و در چاردیواری آهن و سیمان و گچ، زندانی شویم، افسرده تر خواهیم بود. بدون طبیعت، دلِ گرفته ای خواهیم داشت و خنده های مستانه بر لبانمان خواهد خشکید. طبیعت، بخشی از وجود ماست، پس ضرورت زندگی ماست و ما محکوم به فنا و نیستی خواهیم شد، اگر طبیعت را از ما بگیرند و آن همه جاذبه های دل فریب و رنگارنگ آن را به پای تمدن و فن آوری، قربانی کنند.

طبیعت به چند گونه، آدمیان را مهمان مائده های خویش می کند؛ از یک سو با آرایش و زیبایی ها و جلوه های دل پذیرش، به آدمیان آرامش و نشاط می بخشد و آنان را از باده های سُکرآور خویش طربناک می کند. از سوی دیگر، به عنوان نشانه پروردگار، جام معرفت به آدمیان می نوشاند و به سوی پروردگارشان رهنمون می سازد؛ از دیگر سو، سرچشمه روزی آنان است و با موهبت رزق به هنگام خویش، بقای آنان را تضمین می کند و سرانجام آنکه هر از گاهی، نهفته های خویش را به صورت اختراع یا اکتشاف در اختیارشان قرار می دهد تا زندگی را بر آنان آسان تر سازد.

طبیعت زیبا، آسمان نیلگون، شب های پرستاره، دریای خروشان، دشتِ آکنده از گل و ریحان و صحرای سرشار از باغ و بستان، غم و اندوه را از یاد انسان می برد، جان را معطر می سازد و آدمی را در نشئه ای دل افزا به سوی جهانی بی آلایش و زندگی به دور از ناپاکی ها و کدورت ها، رهنمون می سازد. طرفه آنکه طبیعت، آن همه موهبت خویش را رایگان به آدمیان می بخشد؛ بخششی همراه با سادگی زلال و سادگی آمیخته با شکوه و جلال. به گفته کازانتزاکیس: «. .. خوشی های من در اینجا بس عظیمند؛ چون بسیار ساده اند و از عوامل پایداری، چون هوای صاف و آفتاب و دریا و نان گندم مایه می گیرند»

طبیعت در نقش جلوه ها و نشانه های پروردگار، آشکار می شود و از اسما و صفات آفریدگار با خود نشان ها دارد. طبیعت، صحیفه شناخت پروردگار است. هر کدام از این نشانه ها را هی به آستان او دارند و ما را نیز به شرط اندیشه در آن همه شگفتی، به سوی خداوندگار طبیعت رهنمون می دارند. قرآن کریم، نشانه های خداوند در طبیعت را دلیلی بر شناخت خداوند و سندی بر حقانیت پروردگار می داند و می فرماید: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّی یتَبَینَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ؛ به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و درون جانشان به آنها نشان می دهیم تا آشکار گردد که او حق است». (فصلت: 53)

«منظور از آیات آفاقی در این آیه شریفه، نشانه هایی چون خورشید و ماه و ستارگان با نظام دقیقی [است] که بر آنها حاکم است... و نیز آفرینش انواع جانداران و گیاهان و کوه ها و دریاها با عجایب و شگفتی های بی شمارش و موجودات گوناگون اسرار آمیزش که هر زمان اسرار تازه ای از خلقت آنها کشف می شود و هر یک، آیه و نشانه ای است برای شناخت پروردگار و حقانیت ذات پاک او. و این نشان دادن آیه ها و نشانه ها نیز به طور مستمر ادامه دارد، و اگر انسان صدها هزار سال نیز عمر کند، هر زمان، کشف تازه و ارایه جدیدی از آیات الهی خواهد داشت؛ چراکه اسرار و نشانه های این جهان، پایان پذیر نیست. تمام کتاب های علوم طبیعی و انسان شناسی در تمام ابعادش [علم تشریح، فیزیولوژی، روان شناسی و روان کاوی] و علوم مربوط به شناخت گیاهان و حیوانات و مواد طبیعت و هیئت و غیر آن، در حقیقت، همه کتاب های توحید و معرفت الله هستند؛ چراکه عموماً پرده از روی اسرار شگفت انگیزی برمی دارند که بیانگر علم و حکمت و قدرت بی پایان آفریننده اصلی این جهان است. گاه یکی از این علوم، بلکه یک رشته از ده ها رشته از یکی از این علوم، تمام عمر یک دانشمند را به خود اختصاص می دهد و در پایان می گوید: افسوس که هنوز از این رشته چیزی نمی دانم.یاری خداوند با خط تکوین، قدرت خود را بر پیشانی همه موجودات نوشته است، و بر صفحه برگ های درختان، در لابه لای گلبرگ ها، در میان طبقات اسرارآمیز مغز، و بر روی پرده های ظریف چشم، بر صفحه آسمان و بر قلب زمین، و خلاصه بر همه چیز، نشانه های توحید خود را نوشته و گواهی داده است».

در تفسیر مجمع البیان نیز آمده است: «منظور از آیات آفاقی در آیه شریفه یاد شده این است که یعنی ما به زودی نشانه های یکتایی خود را در کرانه های جهان و در دل آسمان ها، به همراه شگفتی های آنها و نیز راز و رمز تفکرانگیز آفرینش انسان و ظرفیت ها و ابتکارات حکیمانه حاکم بر سازمان وجود خودشان را به آنان نشان خواهم داد، تا برای آنان روشن گردد که تنها ذات پاک و بی همتای او درخور پرستش و ستایش و فرمان برداری است».

طبیعت و خدمت هایش به انسان

طبیعت و کره زمین، افزون بر دست و دل بازی های بی دریغ در بخشش انواع نعمت هایش به انسان و افزون بر نقش آن در شناخت آدمیان نسبت به پروردگار، آثار مثبت فراوانی بر جسم و روان انسان ها داشته است و از این نظر، یکی از خدمت گزاران به انسان به شمار می آید.«آب و هوا، درختان و گیاهان، غذاها و میوه ها و به طور کلی، طبیعت و محیط زیست، نقشی عظیم در زندگی بشر دارند. سلامت طبیعت و محیط زیست بر هوش و استعداد و لیاقت های فردی اثر می گذارد. طبیعت و محیط زیست افزون بر تأثیر در قد و قامت و چگونگی اندام ظاهری، بر اندیشه و رفتار انسان نیز اثری شگرف می گذارد. قرآن و سخنان معصومان علیهم السلام فایده های بسیاری برای آب، هوا، گیاهان و درختان ـ با تعبیرهای بسیار دقیق وگاه شگفت انگیز ـ برشمرده اند و از تأثیر بسزای آنها بر تن و روان انسان سخن گفته اند. دانشمندان مسلمان نیز با توجه به طبیعت و محیط زیست، از تأثیر حیرت آور آن بر جسم و جان سخن به میان آورده و با مقایسه جامعه های مختلف بشری، تأثیر فراوان طبیعت و محیط زیست را در رفتار و اندیشه و نیز خصوصیات ظاهری آنان تبیین کرده اند»

برای نمونه، شیخ الرییس ابوعلی سینا می گوید: «ساکنان مناطق مرتفع و کوهستانی، نیرومند، قوی بنیه، دلیر و چالاک هستند و کسانی که در مناطق خوش آب و هوا سکنا گزیده اند، از نشاط و شادابی و سلامتی خاصی برخوردارند. مردمان سرزمین های مرتفع، تندرست، نیرومند و دارای عمر زیاد هستند و ساکنان مناطق سنگلاخی دارای تن سخت و در هم فشرده و مفاصل محکم هستند، قوی بنیه و در جنگ ها دلیرند، در یاد گرفتن حرفه ها، زیرک و اغلب کم خواب و بداخلاق هستند».

«در دین حنیف الهی که در طول تاریخ به شریعت های متنوع برای انبیای الهی، تجلی یافت، شناخت اصول زیست محیطی و تحصیل آن و پرهیز از تخریب طبیعت و سعی در سالم سازی آن، از بارزترین حقوق انسانی و نیز از روشن ترین تکالیف بشری به شمار می آید، تا نشاط جامعه همراه با سلامت آن و خرمی و شادابی روحی و روانی افراد، همراه با صحت آنان تضمین شود. به همین منظور، هم از آلوده نمودن هوا، کوی و برزن و اماکن عمومی، نهی شده، هم اگر چنین رخداد تلخی مشاهده شد، برای برطرف کردن آن، ترغیب و امر شده است».امام صادق علیه السلام فرمود: «لا تَطِیبُ السُّکنی اِلاّ بِثَلاثٍ: الهواءُ الطِّیبُ والماءُ الْغَزیرُ العذبُ والارض الخَوّارَة؛ زندگی پاکیزه و گوارا نمی شود، مگر با سه چیز: هوای پاک، آب گوارای فراوان و زمین خوب و حاصل خیز».

ناتوانی انسان از پی بردن به همه اسرار طبیعت

طبیعت در عین سادگی و در دسترس بودن، سرشار از اسرار است. نهفته های طبیعت، بی پایان است و هر اندازه که آدمی بیشتر آن را می شناسد، به پایان ناپذیر بودن داده های آن، بیشتر پی می برد. این دلیل دیگری بر حکمت بی پایان خداوند و ناتوانی انسان در چیرگی بر همه جنبه های طبیعت است. انیشتین بر این باور است که «معمای طبیعت هنوز لاینحل است، حتی نمی توان مطمئن بود که این راز در آخر کار هم گشودنی باشد. آنچه تاکنون از کتاب طبیعت خوانده ایم، بسیار چیزها به ما آموخته است: ما به اصول زبان طبیعت آشنا شده ایم، به تدریج این شایستگی را پیدا کرده که کلید رمز را کشف کنیم، و همین نکته است که در تلاش آمیخته به رنج ما برای پیشرفت علم، سبب نشاط و خوش حالی بوده است، ولی با این همه می دانیم که در مقابل مجلداتی که خوانده و فهمیده شده، هنوز از حلّ و کشف کامل، خیلی دوریم. تازه آیا چنین حلی وجود داشته باشد یا نه؟ هر چه بیشتر می خوانیم، به کمال تألیف این کتاب [طبیعت]، بهتر واقف می شویم، و هر چه پیشرفت ما زیادتر گردد، حل کامل از دسترس ما دورتر قرار می گیرد»