اخلاق زیست محیطی در سفر

چشم انداز :

محیط زیست طبیعی - این مخلوق زیبای الهی - در فصل تابستان میزبان خانواده هایی است که برای گذراندن اوقات تابستانی و تجدید قوای روحی و جسمی به سفر می روند. جنگل ها ، دریاها ، دامنه کوهستان ها ، دشت های سرسبز و حواشی رودخانه ها حتی کویر تف دیده ، مقصد سفر ، یا گذرگاه است.
ورود انسان به محیط طبیعی ، زیست گاه حیوانات را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. این امر گاهی به شکل مستقیم مانند : ماهی گیری، شکار پرندگان و حیوانات مورد توجه است و گاه در اثر استفاده ی انسان از محیط پرورشی حیوانات دگرگون می شود. استفاده ی معقول از محیط زیست و حفاظت از آن مهم است تا زندگی دیگر موجودات زنده آسیب نبیند و نسل های آینده نیز از بهره گیری نعمت های الهی محروم نمانند ؛ از این رو پرداختن به موضوع اخلاق زیست محیطی همواره مورد نیاز و ضروری است که باید ارباب رسانه ها و نویسندگان و گویندگان در فرهنگ سازی اجتماع آن را جدی بگیرند تا این وظیفه ی عمومی نهادینه گردد. به منظور توسعه فرهنگ زیست محیطی استفاده از معارف و آموزه های دینی مورد سفارش و تأکید اسلام از محورهای مهم امور فرهنگی اجتماع به شمار می آید .
بر اساس گزارش سازمان های مسؤول ، بخش وسیعی از ذخایر طبیعت به علت رفتار ناصحیح انسان ها توان احیا و خود پالایی را ندارد.
در اسلام هر گونه رفتاری که منجر به فساد در عرصه ی محیط زیست شود، نهی شده است. عصیان گری بشر در برابر نظام آراسته و صالح جاری در عرصه ی محیط زیست بحران آفرین است.
توجه به حفظ محیط زیست همواره در تمام ادیان الهی مورد تأکید قرار گرفته است. در جهان بینی توحیدی هر عمل و رفتار شایسته از سوی انسان که با نیت الهی انجام شود ، عبادت به حساب می آید . انسان ها نه تنها موظف به اصلاح رفتار خود نسبت به طبیعت هستند ، بلکه در برابر ناهنجارهای دیگران در استفاده از محیط زیست نیز مسؤول می باشند ؛ چرا که بی تفاوتی در برابر خطاهای اجتماعی موجب شایع شدن آن می گردد .

محیط زیست (Environment):

محیط زیست عبارت از محیط فیزیکی زیست شناختی و اجتماعی است که موجود زنده در آن زندگی می کند و با آن در کنش متقابل قرار می گیرد . محیط زیست گاهی به تمامی زیست کره زمین گفته می شود ، اما نواحی کوچک جغرافیایی ، یا حتی محیط های کوچک تر از آن را نیز محیط زیست می نامند . (1)
اخلاق ؛ علمی است که پیرامون صفات نهفته در نفس و نیز افعال ، اقوال و افکار صادره از این صفات و چگونگی پاک سازی نفس از رذیلت ها و چگونگی تخلق به فضایل و نشان دادن راه های سعادت جاویدان و غیره بحث می کند. (2)
در این نوشتار ، اخلاق عبارت از دستور العمل های مربوط به حفظ محیط زیست و جلوگیری از انواع تخریب آن می باشد ؛ همچنان که زیستن صحیح در محیط زندگی را به ما می آموزد .
سفر ؛ سیر و سیاحت در زمین و مشاهده ی طبیعت زیبای خداوند است که اگر با خرد ورزی و اندیشه همراه باشد، زمینه ی معرفت و کمال انسان را فراهم می سازد. قرآن شریف نیز در آیات بسیاری به این موضوع اشاره می فرماید . تجربه های مستقیم و غیر مستقیم بشر نیز سفر را عامل سلامت روح و روان و کار آمدی عقل و راحت جان می داند.

اهمیت حفظ محیط زیست :

از آن جا که محیط زیست بسیاری از ذخایر مورد نیاز انسان همچون ؛ معادن ، جنگل ها ، آب ها ، حیوانات و ... را در بر دارد ، بی موالاتی در تعامل با محیط زیست و تخریب آن آثار سوء و جبران ناپذیری را در پی دارد ؛ از این رو احکام عملی محیط زیست دارای بعد فردی و حکومتی است . وظیفه ی حکومت اسلامی تقنین و نظارت بر حسن اجرای قوانینی است که کردار انسانی را در قبال محیط زیست معقول و مطلوب نموده تا مادر حیات و سرچشمه و گهواره ی زندگی دنیوی انسان ها در مسیر تکامل مادی و معنوی او را یاری نماید ؛ بر همین اساس اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی می گوید : « در جمهوری اسلامی ایران حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد ؛ از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ، ممنوع است » .
بر این اساس باید همگان در حفظ محیط زیست کوشا باشند.

پرورش اخلاق زیست محیطی

در فقه اسلام برای تمامی رفتارهای بشر ، قوانین و آداب وضع شده است. نظام هستی که از سوی ناظم علیم و حکیم به وجود آمده ، با هدف و قانون از سوی همان ناظم پیش می رود ؛ چرا که در بسیاری از موارد ، قوانین آداب بشری با فرمان امیال نفسانی وضع می شود . دین مبین اسلام با مقررات اخلاقی و تعالیم حیات بخش ، جلب منافع نوع بشر و مصالح فردی و اجتماعی را در نظر دارد و حتی اغراض و امیال انسان ها را به اعتدال می کشاند.
آیات و روایات بسیاری اخلاق و آداب زیست محیطی را به صراحت بیان نموده است.
یکی از مسایل مورد توجه خداوند در قرآن نسبت به توصیف عالم طبیعت و نیز توصیه های اهل بیت علیهم السلام در زمینه ی چگونگی استفاده و برخورد با طبیعت آن است که وظیفه انسان در برابر این نعمت ها و حقوق محیط زیست روشن شود. آدمی اگر راه صحیح عمل به وظیفه را بداند، نیل به کمال مطلوب آرزوی درازی نخواهد بود. کمال عملی انسان ناشی از کمال اخلاقی اوست ؛ زیرا " رفتار " همان واکنش " اخلاق " است و کارهای انسان از ریشه های اخلاقی او تغذیه می گردد. نباید فراموش کنیم که فهم مسایل اخلاقی و همچنین اخلاق زیست محیطی مستقل از التزامات و تعهدات انسانی نیست و در این رهگذر اخلاق زیستی مرهون ارزش های دینی است که بدون آن قادر به حفظ تعادل و توازن محیط زیست موجودات و پیرایش آسیب ها نخواهد بود.
بهره برداری از طبیعت و جلوه های آن حق انحصاری انسان ها نیست ؛ چرا که او تا جایی مجاز به دخالت در محیط زیست است که به اهداف متعالی خود برسد و در جهت دست یابی به حیات طیبه و توسعه ی متعادل که ضامن ارتقای صنع جسمی و روحی است ، گام بردارد ؛ از این رو باید به گونه ای سفر نمود که خطری محیط زیست را تهدید نکند.
شیخ صدوق قدس سره با سند از رسول خدا صلی الله علیه و اله نقل می کند که آن حضرت فرمود : « سافروا تصحوا ؛ سفر کنید تا سلامت بمانید » . صحت در این روایت مطلق است و شامل سلامتی جسم و روح و روان می باشد .
سیر و سفر نیز همچون سایر امور باید همراه مقصود و غرض شرعی و عقلایی باشد .
امام صادق علیه السلام فرمود : « در حکمت آل داوود علیه السلام چنین آمده است : به راستی که عاقل سفر نمی کند ؛ مگر در سه مورد : توشه برداری برای معاد ، آبادانی معاش ، لذت بردن بدون انجام حرام » . (3)
قرآن کریم نیز در بسیاری از آیات با هدف عبرت گیری از عاقبت انسان های خطاکار امر به سیر و سیاحت می نماید .
در اسلام سفر کردن آدابی دارد که برخی از آن چنین است : 1. ذکر بسم الله و دعاهای سفر ، 2. طلب خیر نمودن ، 3. حرکت در زمان های مناسب ، 4. صدقه دادن ، 5. وصیت کردن ، 6. انتخاب هم سفر مناسب ، 7. یاری رساندن به همراهان و پرهیز از اختلاف با آن ها ، 8. حسن خلق ، 9. همراه داشتن مایحتاج سفر. (4)

چگونه « سفر » اخلاق زیست محیطی را به مخاطره می کشاند؟

چون آلاینده های سفر به شکل غیر متمرکز و پراکنده است ، پاکیزگی و بهداشت محیط زیست را زودتر و بیشتر به چالش می کشاند که گاه فاجعه آفرین است.
آلودگی های محیط زیست به آبی و خشکی تقسیم می شود :
سفرهای محیط آبی ( Hydrosphere ) دریایی و رودخانه ای و نیز حواشی آن ها ؛ همچون : تالاب ها ، مرداب ها و دریاچه ها
موضوع اصلی بررسی حفظ زیست آبی است. در این سفرها نکات ذیل از اهمیت بیشتری برخوردار است :
1. نریختن زباله ها داخل آب ، 2. آلوده نکردن آب ها با مواد شوینده ی شیمیایی ، 3. روشن نگه نداشتن خودرو در کنار آب ها ، 4. جاری نساختن فاضلاب کمپ ها و چادرها داخل آب ها ، 5. شنا نکردن در آب های آشامیدنی چشمه ها .
فراموش نشود که آب های ساکن (Lentic water) در مقایسه با آب های روان(Lotic water) نیاز به مراقبت بیشتر دارند .
گونه ای از چشمه های آب گرم حاوی مواد رادیواکتیو خطرناک است. این آب ها نه تنها مفید نمی باشد ، بلکه در ایجاد برخی سرطان ها مؤثر است ؛ بنابراین لازم است که چشمه ها آزمایش شده مورد استفاده قرار گیرد . از آن جا که محیط زیست خشکی (Lithosphere) در تماس آلودگی طولانی با پهنه ی گسترده تر و جمعیت بیشتر قرار دارد ؛ دامنه و عمق آن نیز جدی تر است .
خشکی ها شامل : جنگل ها ، دشت ها ، دامنه ی کوهستان ها ، جاده ها و ... است . در مواجهه با محیط زیست خشکی موارد ذیل از جمله خطرها و تهدیدهای محیط زیست خشکی به شمار می آید :
1. دفع و رها سازی زباله های غیر قابل تجزیه، 2. ورود به محدوده زندگی حیوانات که منجر به تخریب محل زندگی ، یا ترساندن حیوانات می شود ، 3. شکستن شاخ و برگ درختان برای طبخ غذا و ... و نیز ساختن ذغال و ... ، 4. رعایت نکردن نظافت و محیط اطراف اقامت کوتاه یا طولانی ، 5. ایجاد سرو صدا و هیجان در محیط آرام جنگل و کوهستان و بر هم زدن آرامش حیوانات و ساکنین آن جا ، 6. شکار حیوانات برای تفریح و سرگرمی .

گردش گری و اکوتوریسم

اکوتوریسم یا تورهای گردش گری به منظور جذب طبیعت دوستان ، طبیعت شناسان ، دانشمندان ، هنرمندان و ماجرا جویان است که انگیزه اصلی آن ها تفریح نیست ، بلکه تماشا و پی بردن به شگفتی های طبیعت ، آشنایی با گونه های کمیاب ، پدیده های طبیعی و حتی عجایب و اماکن دست نخورده و بکر مورد نظر است .
فعالیت های اکوتوریستی عبارت است از : پیاده روی های برنامه ریزی شده ایستگاهی و نیز دامنه نوردی ، عبور از رودخانه های خروشان با قایق های بادی ، سفر به مناطق ییلاقی و عشایری ، سفر به روستا و مزارع اطراف آن ها به منظور ، آشنایی با فرهنگ اهالی ، کوهپیمایی ، سفر به مناطق صعب العبور طبیعی ، بازدید از غارهای طبیعی ، مطالعه طبیعت گیاهی و جانوری ، تماشای حیوانات و پرندگان ، آشنایی با محیط زیست طبیعی . (5)
رعایت آداب سفر و اخلاق محیط زیستی در گردش گری و اکوتوریسم اهمیت بیشتری پیدا می کند ؛ چرا که سهل انگاری و بی مبالاتی درحرکت های اجتماعی و گروهی نتایج زیان بارتری به بار می آورد.

آشنا کردن کودکان با اخلاق زیست محیطی

کودکان نقش اساسی در انگیزه و انتخاب اولیای خانواده برای سفر و مقصد آن دارند ؛ از این رو باید آداب و اخلاق زیست محیطی با شیوه های خوب آموزشی به آن ها نیز تعلیم داده شود. برای نیل به این منظور بیدار نمودن فطرت پاک توحیدی آن ها و آشنا کردنشان با قوانین و مقررات و تعامل با همراهان سفر ، توصیف محیط سفر و اهداف آن پارامترهای کمک کننده است :
1. دعوت به تماشای منظره ها ؛ از این فرصت برای آموزش چیزهایی که کودکان از نزدیک کمتر دیده اند ، یا هرگز ندیده اند ، استفاده کنید و درباره ی کوه ، جنگل ، صحرا ، برف و باران و سایر پدیده های که در طول سفر می بینید با او صحبت کنید . نیز می توان از عوامل محسوس برای هوشیاری ناخودآگاه آن ها بهره برد و آفرینش زیبای الهی را به آن ها نشان داد . بهتر آن است که برای این امر از قبل مطالعه داشته باشیم .
2. توقف برای استراحت ؛ اگر وسیله ی سفر ، ماشین شخصی خودتان است ؛ برای جلوگیری از خستگی کودکان زمان بیشتری را در نظر بگیرید . کودک شما به توقف های کوتاه نیاز دارد.
3. نقشه خوانی ؛ قبل از سفر ، نقشه ی مسیر به سوی مقصد را روی کاغذ بیاورید . مکان ها و نقاط مورد علاقه ی کودکان را همراه نقاط مهم مورد نظر خودتان روی نقشه علامت گذاری کنید و آن را به بچه ها نشان دهید. از آن ها بخواهید که در طول سفر نقاط یاد شده را مورد توجه و دقت بیشتر قرار دهند ؛ بدین ترتیب سفر شما نتایج سودمندتری خواهد داشت.
4. همراه داشتن وسایل نقاشی ؛ قبل از سفر یک زیردستی مخصوص برای نقاشی و نیز چند قلم تهیه نمایید ؛ به این ترتیب بچه ها می توانند بخشی از طول سفر را با نقاشی کردن بگذارنند . با این کار زمانی را در سکون و آرامش به سر می برید که در این مدت می توانید نکته های اخلاقی زیست محیطی را به آن ها بگویید . (6)
5. انتخاب زمان مناسب برای سفر ؛ تأثیر زمان مناسب در بهره گیری فرزندان از مظاهر زیست محیطی را نباید فراموش کرد.
6. پرورش روحیه عبادت و معنویت ؛ جوانان آماده ترین گروه برای شنیدن و دیدن مسایل معنوی هستند. بیان شیوا و ساده ، توجه دادن به مظاهر خلقت و جلوه های معنوی و ایمان فرصت غنیمتی در طول سفر است. توجه به اقامه ی نماز و توقف کوتاه در نزدیک اماکن عبادی و مذهبی ؛ همچون زیارت گاه ها و مساجد بین راه از خاطرات خوش سفر می تواند باشد ، البته باید توجه داشت که در طول سفر تنها این گونه مکان ها محل توقف و دیدن نباشد ، بلکه بخشی از گذرگاه های سفر به حساب آید .

توصیه ها :

مراقب باشید گونه های گیاهی و جانوری غیر بومی را به محیط ناآشنا با محیط زیست آن ها وارد نکنید .
مواد زاید و زباله را در محل مناسب قرار دهید ، یا حتی در صورت امکان به منزل بازگردانید تا هنگام تخلیه ی زباله ها مسیر مناسب را پیموده باشید.
تا جایی که امکان دارد ، اتومبیل را روشن نگذارید .
در رودخانه ها و تالاب ها از مواد شوینده استفاده نکنید .
کیسه های پلاستیکی را در محیط خشکی رها نسازید . این توصیه ها را در محیط های آبی جدی تری بگیرید .
هنگام غروب با احتیاط و دقت بیشتر رانندگی کنید تا در برخورد با حیوانات وسط جاده ، اتفاق ناگوار رخ ندهد.
با آداب و رسوم محلی و تنوع فرهنگی کشور ، به ویژه در روستاها آشنا شوید .
با گشت های طبیعت گردی به گردش بروید تا در مورد تنوع زیستی دیدگاهی تازه و چند جانبه به دست آورید.
از پارک ملی یا جنگلی نزدیک محل زندگی خود دیدن کنید .
دوربین عکاسی یا فیلم برداری همراه داشته باشید و از مکان های زیبا و دیدنی تصویربرداری کنید .

پی نوشت ها :

1. حسن دولت آبادی ، فرهنگ محیط زیست ، ص 90 و 91 .
2. آیه الله مظاهری ، کاوشی نو در اخلاق اسلامی ، ج 1 ، ص 27 .
3. ر.ک ؛ وسایل الشیعه ، کتاب الحج و العروه الوثقی ، کتاب الحج .
4. وسایل الشیعه ، کتاب الحج ، باب آداب السفر الی الحج و غیره ، باب 1 ، ح 1 .
5. نشریه الکترونی دهکده .